Elf van Elf is voor veel Venlonaren een
magische datum. De start van het Vastelaovesseizoen wordt steeds grootschaliger
gevierd. Is dat eigenlijk altijd zo geweest? Wat gebeurde er in het verleden op
deze dag? En, wat misschien nog wel belangrijker is, waarom vieren we juist op
elf november het begin van Vastelaovend? Waar ligt de basis van deze datum?
De makers van
Venloos Verleden Verteld en Verbeeld gingen op onderzoek. In drie delen
presenteren zij het verhaal achter deze dag. Vandaag in het eerste deel komt de
symboliek van het getal 11 uitgebreid aan bod. Morgen vertellen wij over de
Venlose historie uit lang vervlogen tijden: vanaf de oprichting van Jocus tot
eind jaren zeventig. Bij het laatste deel – dat op maandag 10 november hier is
te lezen – belichten wij de groei van het feest. Een aanpak waarvan de basis
ligt bij een ludieke actie in 1980.
 |
| Cultuurhistoricus/Carnavoloog Theo Fransen |
Getal van dwazen
We beginnen dus
met het algemene verhaal over de oorsprong van het getal elf en de datum van elf
november. De komende twee dagen komt het feest in Venlo zelf uitgebreid aan
bod. Het is belangrijk dat juist in Venlo dit verhaal wordt verteld. In ut
Stedje van Lol en Plezeer huist namelijk Nederlands oudste Vastelaovendvereniging:
Jocus, opgericht in 1842. De eerste verhalen over het vieren van dit volksfeest
gaan al terug tot de 14e en 15e eeuw. Maar waarom juist
de 11e van de 11e als start van dit ludieke vijfde seizoen? Is elf inderdaad
het getal van de zotten, dwazen of narren? Om tot de echte essentie van deze
datum door te dringen, vertelt Cultuurhistoricus en Carnavaloog Theo Fransen in
dit eerste deel over de oorsprong van het getal en de datum.
De nar
Fransen deed in
het verleden veel onderzoek naar de tradities en oorsprong van de Vastelaovend.
“Hebben mensen er überhaupt wel eens bij stil gestaan wat er eerder was? Het
getal of de datum 11 van 11? Laat ik duidelijk zijn; het getal elf deugde niet.
Daarom is de zwaarste sanctie bij
het voetbal een elf meter. Op middeleeuwse schilderijen komt nog wel eens een klok voor waarop de
wijzer – heel vroeger hadden klokken maar één wijzer- naar de elf wees. Dat betekende, wie niet snel zijn leven
betert, is verloren. Sinds de klok twee wijzers heeft zeggen we: het is
vijf voor 12. Het woord elf betekent trouwens
letterlijk een nodeloos restje boven tien en eentje minder dan 12; alweer zo’n
volmaakt getal.” Maar daarover
later meer. Het is dus duidelijk dat elf niet stond voor speels of ludieks. Maar
11 wordt toch het getal van de nar
genoemd en dat is iemand waar mensen om moeten lachen? “Tegenwoordig wel, maar
vroeger zeker niet. In oude Latijnse psalmenboeken staat vaak een nar getekend in de letter D. Daarmee begon dan
de regel Dixit insipiens: Non est deus. De nar zei: God
bestaat niet. Hij was dus een godloochenaar en bepaald geen clownesk
figuur. Nee, hij werd eerder vereenzelvigd
met de duivel. Pas eeuwen later zou een
meer zelfbewust Christendom hem als een onnozele domoor
gaan zien, want zelfs de duivel loochende God niet. Daarmee veranderde
het karakter van de duivelse nar in de domme, ludieke nar. Het is bovendien een
ijdel heerschap die maar al te graag naar zichzelf in de narrenspiegel keek.
Een voorwerp dat hij bij zich droeg.”
 |
| De duistere kant van de nar |
 |
| De nar houdt het volk een spiegel voor |
Het getal elf
komt dus na tien, maar ook voor het cijfer twaalf. En laat ook juist dit getal
als een volmaakt getal worden gezien. Wat te denken van de twaalf apostelen? Of
de twaalf Artikelen van het geloof? Fransen weet dat de Bijbel vol zit met aanduidingen
over het getal elf. Na het verraad van Jezus door Judas bleven elf apostelen
over. Paniek! Hoe nu verder? Dit aantal deugde niet. Tien is dus het volmaakte
getal. Twaalf het heilige getal. Van duivel naar nar, van aanvankelijk negatief
naar positief. De nar als ludiek personage, die ons soms ook nog spottend de waarheid vertelt. En
wanneer deed hij dat bij voorkeur en bij uitstek? Juist! Met Vastelaovend.
Elf november
Maar nu de datum
elf van elf. Waarom deze datum? Volgens Fransen zijn daarvoor meerdere redenen
aan te wijzen. Fransen: “Elf november was in het verleden de dag die als het
einde van het boerenjaar werd beschouwd; het graan zat in de schuren en de wijn
in de vaten. De pacht en de belastingen
moesten betaald worden en de knechten kregen hun geld. Was de balans positief
dan gaf dit alle aanleiding om het ervan te nemen; om even stoom af te blazen.
Was het resultaat negatief - omdat men niet goed geboerd had of de oogst te weinig had opgeleverd - dan werd
toch gefeest. Al was het maar om
de ellende verdrinken. Na deze dag van vieren, volgde in de beginperiode van
het Christendom een vastenperiode van 40 dagen. Van 12 november tot
Driekoningen. Ja, dat zijn meer dan 40 dagen, maar vasten was niet nodig op
zaterdag en zondag.”
Sint Maarten
Sint Maarten
Er is echter nog
een reden waarom de Elfde van de Elfde een bijzondere datum zou worden.
Elf November is
immers de feestdag van één van de meest prominente heiligen: Sint Maarten. Ook dit
is volgens Fransen een belangrijk deel van de historie. “Al die hiervoor genoemde feesten vonden op zijn heiligendag
plaats. Bovendien liepen mensen met brandende fakkels en flambouwen rond en
stak men troshopen in brand.” Ook hier dringt zich weer de vraag op: Is de
elfde een bijzondere datum omdat Sint Martinus een belangrijke heilige was of
is het juist omgekeerd? Is Sint
Maarten een belangrijke heilige
geworden omdat hem de elfde November als feestdag is toegekend? “Die vraag is niet zo irreëel. Sint Maarten
is niet op de elfde gestorven, maar op de achtste. Hoe dan ook; de elfde van de
elfde leek dus in tal van opzichten op de
laatste dag voor de vasten;
het was een kleine Vastenavond en werd soms ook zo genoemd. Dit doet
vermoeden dat het getal elf in de
datum minstens voor een deel een
bijzonder getal werd, omdat de datum bijzonder was.”
Kip of het ei
Maar wat er nu
eerder was? Voor Theo Fransen blijft het een discussie over de kip en het ei.
“Ik houd me al meer dan vijftig jaar bezig met onderzoek naar carnaval. Feit
is dat de viering van de elfde van
de elfde pas veel later is ontstaan.
Tot dusver ben ik er niet in geslaagd te achterhalen wanneer. Er wordt wel beweerd dat er al sprake geweest zou
zijn van het vieren van de elfde van de elfde in Keulen voordat daar in 1823 de georganiseerde
carnaval opkwam. De bewijsvoering is echter flinterdun en
tal van gezaghebbende publicaties
gaan er totaal niet op in. De stad Keulen kent overigens geen traditie met
inschieten. Het ceremonieel daar heet aftellen. Het gebeurt sinds 1967 door het Willy Ostermann Gesellschaft. Het maakt deel uit van een uren durende openlucht
zitting met tienduizenden aanwezigen. Overigens was er in 1823 al sprake van een zitting in Keulen op de elfde van de elfde.”
Morgen
presenteert Venloos Verleden het tweede deel van dit drieluik. Hierin wordt
gekeken naar het ontstaan de activiteiten rondom de elfde november. Hoe is dit
feest in Venlo ontstaan en gegroeid? Hoe vierde Venlo in de 19e en
20e eeuw de elfde van de elfde? En hoe heeft zich dit ontwikkeld tot
het feest zoals we dat anno 2014 kennen?
Leon Vrijdag, fotograaf
Rob Buchholz, journalist
Geen opmerkingen:
Een reactie posten